Uitleg rond armoede

De Verenigde Naties omschrijven armoede als “het niet kunnen voorzien in de eerste levensbehoeften”. Onderzoeken tonen aan dat in een rijk land als Nederland steeds meer mensen door armoede getroffen een niet meer in te halen achterstand oplopen. We spreken in Nederland over absolute armoede als mensen leven onder de lage-inkomensgrens en bv. niet beschikken over (gezond) voedsel, huisvesting, toegang tot gezondheidszorg (bv. een zorgverzekering) of geen mogelijkheden hebben om verder te leren na de verplichte schoolperiode.

Relatieve armoede verwijst naar de levensomstandigheden van een individu of groep in verhouding met zijn/haar omgeving.

Sociale armoede betekent dat mensen niet mee kunnen doen aan het normale maatschappelijk leven omdat er geen geld is voor een sportclub of vereniging, voor schoolactiviteiten of een uitstapje van de bejaardenvereniging of bijvoorbeeld voor toegang tot internet.

Het CPB en SCP schrijven in 2020: "Armoede in Nederland is een hardnekkig probleem, waar afhankelijk van de conjunctuur ongeveer één miljoen personen jaarlijks mee te maken heeft. In 2017, tijdens een periode van hoogconjunctuur, betrof het aantal armen 939.000 (5,7% van de bevolking).... En op basis van het verleden weten we dat als het economische tij tegenzit, de armoede toeneemt."

Er leven nu toch veel minder mensen in armoede dan in 1980?

In 2020 schreef Peter Hein van Mulligen, hoofdeconoom van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) het boek Met ons gaat het nog altijd goed – acht sombere mythes over Nederland ontrafeld. Daarin toont hij onder andere met cijfers aan, dat begin jaren 80 nog 18% van de Nederlandse bevolking in armoede leefde, terwijl dat in 2020 nog slechts iets meer dan 6% was. Een fantastische prestatie! Het is niet voor niets, dat Nederland in de top 10 staat van de rijkste landen. En toch ..... al is het indrukwekkend wat er voor de gemiddelde Nederlander is bereikt, juist daardoor is het extra pijnlijk voor de mensen die wel in armoede leven in zo'n rijk land. Overigens zijn de cijfers van Van Mulligen anno 2022 zeer twijfelachtig, omdat hij als armoedegrens de bijstandsnorm hanteert, terwijl volgens het SCP mensen levend in de bijstand in 2018 al € 3.000 per jaar te kort kwamen om normaal mee te kunnen doen in de maatschappij. Wellicht rekende hij alle toeslag-mogelijkheden mee. Maar ook daar is veel op af te dingen, omdat heel veel mensen om verschillende redenen helemaal geen toegang hebben tot die toeslagen.

Op basis van onderzoek van onder meer Coen Teulings en Bas van Bavel zou de rijkste 1 procent niet een kwart, maar zelfs een derde van al de private vermogens in Nederland (ca. 1.600 miljard euro) bezitten. Verder nam het vermogen van de top-500 tussen 2011 en 2018 met 22 procent toe. Al met al gaat het ‘met ons dus nog altijd goed’, maar gaat ‘met sommigen beter dan met anderen’.

Dezelfde Van Mulligen liet overigens in 2017 optekenen, dat het aantal mensen dat minimaal vier jaar lang onder de armoedegrens leeft van 2015 tot 2017 - dus in tijd van economische groei - met 14 procent toenam. "Daarmee is de armoede hardnekkiger geworden. Het trieste nieuws is dat juist de groep langdurig armen groter is geworden. Vooral vijftigers hebben moeite om uit zo'n situatie te komen, zelfs nu er meer banen bij kwamen. Ook het aantal kinderen dat langdurig in armoede opgroeit, neemt toe."

Als een groeiend aantal Nederlandse kinderen anno 2021 in langdurige armoede - en dus onder dagelijkse stress, vernedering en met minder kansen - leven, dan vind ik dat een onacceptabele ongelijkheid, discriminatie of onrechtvaardigheid, waar ik echt wat aan wil doen.

Ja, u leest het goed! Duizenden kinderen die weinig of geen contact hebben met hun ouders, met dakloze ouders of ouders die de toeslagen voor van alles gebruiken behalve hun kind, worden aan hun lot overgelaten.

Dat stelt kinderrechtenorganisatie Save the Children dinsdag op basis van onderzoek van de Universiteit Utrecht en het Verwey-Jonker Instituut. Nederland maakt als enige land ter wereld een voorbehoud op het VN-kinderrechtenverdrag. Dat voorbehoud komt erop neer dat kinderen alleen via hun ouders aanspraak kunnen maken op sociale zekerheid. Volgens het Save the Children gaat het om duizenden kinderen en wil het kabinet de zaak niet oplossen, omdat het te veel geld zou kosten. Tegelijkertijd vindt het kabinet ook, dat het probleem voor haar niet bestaat, omdat de ouders verantwoordelijk zijn voor hun kinderen en niet de overheid. U leest deze ongelooflijke werkelijkheid in dit op 8 juni 2021 verschenen artikel in Dagblad Trouw.

Ooit groeide ik zelf op in een arm gezin. Maar armoede rond 1960 viel veel minder op dan anno 2021 het geval is, omdat de kloof rond 1960 tussen arme gezinnen en niet arme gezinnen lang niet zo groot was nu en omdat veel meer mensen het niet echt veel beter hadden. Daarnaast kon moeder ontzettend creatief omgaan met het weinige geld, was zij heel handig met naaien van kleding en bereid om - ook al vergde dat eigenlijk te veel van haar zwakke lichaam - bij te springen met werken in een winkel, het schoonmaken van klaslokalen of het geven van naaicursussen. Desondanks heb ook ik mij wel eens geschaamd en buitengesloten gevoeld. En natuurlijk kon ook niet alles wat ik graag zou willen.

Maar het was een heel andere tijd. Een tijd nog van opbouw na de oorlog. Maar ook een tijd, waarin de eerste vrouwelijke minister van ons land, Marga Klompé in 1966 meldde, dat armoede uitgebannen kon en moest worden. Want zij begreep, dat armoede een politieke keuze is. Dat was toen zo en dat is nu nog veel nadrukkelijker het geval. Armoede wordt door de politiek met opzet in stand gehouden. Als een soort van prikkel om mensen aan het werk te krijgen of zelfs meer te laten werken. Ook als ze daar nauwelijks iets aan over houden. Dat heel veel armen anno 2021 inmiddels ook hardwerkende mensen met een baan zijn, daar heeft de politiek slechts kortdurend en dus niet echt aandacht voor. Wie de moeite neemt om de verzameling onder deze link tot zich te nemen, zal tot dezelfde conclusie komen. En ik vrees dat het de nieuwe armen na corona niet anders zal vergaan.

Anno 2021 is armoede in Nederland naar mijn mening absoluut, wanneer kinderen en jongeren vanwege geringe financiële mogelijkheden niet meer dezelfde kansen hebben op een goede toekomst als hun leeftijdsgenoten. Immers ook al gaat het dan om een vergelijking, kinderen en jongeren kunnen er helemaal niets aan doen, dat zij opgroeien in een bijzonder stressvolle en financieel kansarme omgeving?

Wat mij bij het bouwen aan dit dossier het meest is bijgebleven, is

1. Armoede wordt in Nederland middels een te lage bijstandsuitkering en een te laag minimumloon bewust in stand gehouden als een soort van perverse prikkel om (meer) te gaan werken. Volgens het SCP en CPB is de bijstandsuitkering ongeveer € 3.000 per jaar te laag om 100% deel te kunnen nemen aan het normaal maatschappelijke leven.

2. Dat ook mensen met een bijstandsuitkering en - nog erger - mensen die het moeten doen van een minimumloon door de uitholling van de sociale advocatuur in principe een eigen bijdrage moeten betalen van in 2021 tenminste € 152? Iedereen begrijpt, dat dit de drempel om je recht te halen enorm hoog maakt. Juist voor deze mensen. Er wordt ook niet meer gesproken van 'sociale advocatuur' (dus een recht dat wordt gegund), maar van 'advocatuur van onvermogen' (gevoelsmatig geen recht meer, maar je bent blijkbaar zelf niet in staat om voor jezelf te zorgen ofwel 'je bent een loser'!)

3. Volgens de in 2020 gepresenteerde studie 'Kansrijk armoedebeleid' van het CPB & SCP zal als gevolg van door onze regering ingezet beleid het aantal personen in armoede na 2021 toenemen tot 6,8% van de bevolking! "Een belangrijke verklaring voor deze toename is de jaarlijkse verlaging van de bijstandsuitkeringen ... die doorloopt tot en met 2035. Hierdoor neemt de kans op armoede onder bijstandsgerechtigden fors toe." En dan is hierin de impact van corona nog niet eens meegenomen.

4. Armen kunnen zich geen advocaat meer veroorloven, want de sociale rechtshulp is de laatste jaren onder minister Sander Dekker compleet uitgekleed; Terwijl er een duidelijke koppeling is tussen armoede en schulden in Nederland. Wie in armoede leeft, kan eigenlijk alleen door ofwel via criminele activiteiten ofwel door schulden te maken mee doen in de door ons met elkaar gerealiseerde samenleving van luxe en overdaad. En andersom is het zo, dat wie langdurige schulden heeft, vanzelf in armoede vervalt.

5. De schuldenindustrie is daarnaast ook werkelijk van de zotte:

   1. Het kost 11 miljard om 3 miljard aan schulden geïnd te krijgen. Hoe scheef mag het van onze overheid zijn?

   2. Die 3 miljard is voor een groot deel ook nog eens onïnbaar, omdat van een kale kip niets valt te plukken. Zie ook de pagina op MaxMeldpunt.

   3. Intussen treft de ellende van de schuldenstress niet alleen de ouders natuurlijk. Ook hun kinderen en jongeren groeien op met enorme stress. Met alle (kostbare) gevolgen voor de samenleving van dien. Nu en in de toekomst. Want het zijn deze kinderen, die met zo'n jeugd een veel grotere kans lopen later ook in armoede te geraken.

6. Armen gaan niet tijdig naar de dokter en de tandarts, wat later tot veel hogere kosten leidt en tot een levensverwachting die tot 10 jaar minder is;

7. Als iemand in de bijstand - al is het met wat boodschappen - door ouders een klein beetje wordt ondersteund, is het overheidsbeleid, dat die bijstandsgerechtigde wordt bestraft. Soms tot in het absurde. Terwijl kinderen van rijke ouders tot 100.000 euro belastingvrij geschonken kunnen krijgen voor de aankoop van een eerste huis; Hoe krom is dat?

8. En om het nog absurder te maken: De hypotheekrenteaftrek kost de Nederlandse samenleving jaarlijks 9 miljard euro. Dit is gewoon subsidie voor mensen die al geluk hebben met een eigen huis. Even ter vergelijking: huurtoeslag, subsidie voor mensen die krap zitten, kost zo’n 3,5 miljard per jaar. Je leest het in 'Zo heeft kabinetsbeleid ons woonrecht de afgelopen jaren geliquideerd!'

9. Armen zijn niet alleen mensen in de bijstand. Ook fulltime werkende alleenverdienenden met een gezin met enkele kinderen en een zieke partner bijvoorbeeld kunnen gemakkelijk in armoede vallen. Pieter Omtzigt liet onlangs zien, dat de modellen van het CPB door alle politieke partijen gebruikt worden om zo gunstig mogelijke koopkrachtplaatjes via de pers te laten zien. Met de werkelijkheid hebben die koopkrachtplaatjes echter niets van doen. Ronduit schokkend!

We hebben helaas moeten constateren, dat zowel de media als de aan de landelijke verkiezingen van maart 2021 deelnemende partijen het probleem van de armoede in Nederland niet als een topprioriteit hebben gezien. Sterker, het toeslagenschandaal - waarbij meer dan 30.000 gezinnen over de kling zijn gejaagd - is nog volop in de fase van verwerking en er blijken al maatregelen op de plank, die mensen in armoede nog verder de put in laten gaan en nog meer mensen in armoede zullen doen terecht komen. Hierboven schreef ik al over de schuldenindustrie en dat volgens de in 2020 gepresenteerde studie 'Kansrijk armoedebeleid' van het CPB & SCP als gevolg van door onze regering ingezet beleid het aantal personen in armoede na 2021 zal toenemen tot 6,8% van de bevolking doordat tot 2035 de nu al € 3.000 te lage bijstandsuitkering verder verlaagd gaat worden. Een volgend bijzonder voorbeeld is wel het voornemen om te korten op de kinderbijslag om de extra kosten van het UWV en de Sociale Verzekeringsbank te betalen. Hoe is het in vredesnaam mogelijk? En wat te denken van de verspreking van CDA-lijsttrekker Hoekstra - midden in de ook voor veel werknemers heel onzekere tijd - om de WW van twee jaar terug te brengen naar één jaar. Een slecht getimede verspreking van een man die blijkbaar geen empathische gevoelens heeft voor mensen die - anders dan hij zelf - niet zeker zijn van een vorstelijk salaris. Ach, er zijn zoveel vreemde kronkels. Je leest er veel over in de verzameling onder deze link.

De kinderombudsman Stans Goudsmit (Rotterdam, WM) verstaat onder armoede dat een gezin langere tijd niet genoeg geld heeft voor basisbehoeften, zoals een plek om te wonen, eten en kleren. En ook niet genoeg geld heeft om aan activiteiten mee te doen. Maar armoede is veel meer dan niet genoeg geld hebben om spullen te kopen. Een kind zegt daarover: Je bent buitengesloten, want je kunt niet aan alles meedoen. Hierdoor kun je je erg alleen voelen. Een ander kind zegt: Het is moeilijk als vriendinnen willen spelen maar je geen speelgoed hebt, waardoor je nee moet zeggen. Naast het risico op uitsluiting, zijn kinderen in armoede ook slechter af op andere gebieden. Zo groeien kinderen in armoede minder gezond op. Ze hebben minder kansen op school en krijgen vaker een lager schooladvies. De kans op jeugdcriminaliteit is groter. Kinderen die met geldtekort opgroeien hebben een grotere kans om later als volwassene zelf ook geldtekort te hebben. Ouders hebben zorgen en stress door geldtekort. Daar hebben ook de kinderen last van. De band met hun ouders staat onder druk. Ze krijgen minder aandacht van hun ouders. Armoede in het gezin is een risicofactor voor kindermishandeling. De kinderen zelf hebben door stress en zorgen minder ruimte in hun hoofd om te leren en kunnen zich slechter concentreren. Weinig eten draagt daar ook aan bij. Kortom, opgroeien in armoede heeft grote invloed op de ontwikkeling van een kind. Een jongere vertelt: Ik heb het zelf meegemaakt. Voor een kind is het angstig en stressvol om niet te weten of je ouders belangrijke spullen kunnen kopen. Sommige kinderen lopen meer risico op armoede dan andere kinderen. Kinderen van alleenstaande ouders, kinderen van ouders met een bijstandsuitkering en kinderen met ouders van niet-westerse afkomst lopen meer kans op armoede. Wel is het zo dat over het algemeen de meeste kinderen die opgroeien in armoede deel uitmaken van een gezin waarvan de ouder(s) werken en autochtoon zijn.

Kinderrechten en de rol van gemeenten

Armoede heeft niet alleen een negatief effect op de ontwikkeling van kinderen. Het tast ook de rechten van kinderen aan. Zo heeft ieder kind het recht op een toereikende levensstandaard, recht op gezondheid en het recht om beschermd te worden tegen kindermishandeling en tegen discriminatie. Dat staat in het Kinderrechtenverdrag. En die rechten staan door armoede onder druk. Ouders zijn als eerste verantwoordelijk om te zorgen dat hun kinderen gezond en veilig kunnen opgroeien. Lukt hen dat niet, dan moet de overheid helpen om de rechten van kinderen te realiseren. De overheid is de landelijke regering én de gemeenten. Gemeenten helpen ouders met langdurig geldtekort bijvoorbeeld door aan hen een bijstandsuitkering te verstrekken. Gemeenten helpen kinderen bijvoorbeeld door een laptop voor school te financieren. Van de regering krijgen gemeenten ieder jaar geld met de specifieke opdracht om armoede onder kinderen te bestrijden. De landen die lid zijn van de Verenigde Naties hebben in 2016 de Duurzame Ontwikkelingsdoelen opgesteld. Die doelen moeten ervoor zorgen dat de wereld in 2030 voor iedereen een betere plek is om te wonen. Doel nummer 1 is om een einde te maken aan armoede. De landen die bij de VN horen, hebben afgesproken om armoede in hun land met minstens de helft te verminderen. Nederland streeft ernaar om het aantal kinderen dat in armoede leeft te verminderen van 9,2% in 2015 naar 4,6% in 2030.5 Dit is een taak van de regering en de gemeenten gezamenlijk.

In het voorwoord schrijft Stans nog: "Professionals die ik sprak geven aan hoe moeilijk het soms is om regelingen aan te vragen. Welke regelingen zijn er eigenlijk? Hoeveel tijd kost het om de aanvraag te doen? Met name één ding blijft bij mij hangen naar aanleiding van deze gesprekken. Mensen met weinig geld hebben zorgen. Deze zorgen leiden tot stress. En die stress maakt dat er weinig ruimte is om over iets anders na te denken dan hoe te overleven. Zeker geen ruimte om op zoek te gaan naar moeilijk vindbare regelingen op een gemeentelijke website. Of om een aanvraagformulier van wel acht pagina’s in te vullen. Waarom is het systeem dan toch zo ingewikkeld voor mensen die het zo moeilijk hebben? Een professional vat de wens van hulpverleners en ouders kort en bondig samen. Ik sluit mij als kinderombudsman daar graag bij aan: Wat wij nodig hebben is gemak, overzicht en duidelijkheid!"

Tot zover de tekst uit het rapport, dat je hier kunt downloaden. Zoals ik hierboven echter reeds schreef, staat het door Nederland genoemde streven om in 2030 te komen tot halvering helaas volgens het vorig jaar verschenen rapport van CPB & SCP echter haaks op het beleid, dat is ingezet, door de Bijstandsuitkering tot 2035 elk jaar verder uit te kleden. Als het streven naar halvering van het aantal armen door andere maatregelen al zou kunnen slagen, dan zal het dus in elk geval ook zo zijn, dat de mensen die in armoede leven veel verder weg geraken van een kans om daar weer uit te komen. Met alle dramatische gevolgen van dien.

En toen ... volgde ik het online armoedecongres georganiseerd door MijnBuurtje.nl en hoorde ik, dat de enige echt effectieve manier om armoede te bestrijden niet is om je te focussen op die groepen, maar om helemaal te gaan voor communitybuilding!

"Effectieve armoedebestrijding gaat uit van werken met empowerment“ zegt onderzoek door kennisinstituut Movisie. Door te investeren in het sociale kapitaal van mensen vergroot je steun van familie, vrienden of buren. Met nieuwe lokale initiatieven zoals buurtmoestuinen, buurtbarbeques, opschoondagen, wijkfeesten en laagdrempelige buurthuisactiviteiten als samen koken en samen eten bereik je kwetsbare groepen wel, terwijl dat langs de gebruikelijke wegen slechts heel gedeeltelijk lukt. Het sociaal kapitaal is van groot belang. Daarin moet veel meer worden geïnvesteerd.

Het sociaal kapitaal kan versterkt worden door;

• Sociale infrastructuur en ruimte om activiteiten e.d. te organiseren.

• Het opbouwen van relaties/netwerken in de wijk.

• Benutten van alle dingen die al aanwezig zijn in de wijk.

Voor dat laatste punt kan je bijvoorbeeld een belevingskaart maken. Dit is een kaart die laat zien wat er allemaal te beleven is in de wijk. Een persoon met schulden/die leeft in armoede heeft grote baat bij een netwerk. Dit netwerk is van belang bij de aanpak van de armoede. Want nog geen 20 % vindt zelf de weg naar de juiste hulp.

Het is me inmiddels duidelijk geworden dat het al enorm zou helpen als er gemak, overzicht en duidelijkheid zou zijn voor wat betreft, dat wat er allemaal aan ondersteuning wordt geboden. De toegankelijkheid van die ondersteuning en hulp blijkt een groot probleem. Zowel de Rotterdamse kinderombudsvrouw als kennisinstituut Movisie maken daarvan gewag. Als inderdaad nog geen 20 % zelf de weg vindt naar de juiste hulp - wat Movisie gebaseerd op onderzoek meldt -, dan spreken we natuurlijk wel over een drama binnen een drama.

De reden dat de juiste hulp niet wordt gevonden, blijkt alles te maken te hebben met schaamte, stress en onmacht. En de hulp die wordt geboden mag ook niet leiden tot afhankelijkheid, maar moet als doel hebben, dat mensen weer op eigen benen kunnen staan. Dat de financiële basis daarvoor wellicht geen groot perspectief biedt, is iets waar ik me wel druk over wil maken middels spreekbeurten, maar ook een gegeven dat niet verandert, zolang de politieke wil er landelijk niet voor komt. Wat ik wel kan doen, is focussen op de dingen die wél kunnen én die ook bewezen wel effectief zijn. En laat ik daar - zo leerde het online congres me - eigenlijk al een jaar of vier mee bezig zijn via het Wijkplatform 2.0 in Oldenbarneveld. Wat een onbeschrijflijk positief gevoel bracht dat bij mij te weeg. Want wat hebben we de afgelopen vier jaar al veel bereikt:

• Diverse nieuwe activiteiten opgestart in de wijk (zie de pagina over 2021 of de Jaarverslagen over 2018, 2019 en 2020 op de website van het Wijkplatform)

• Ingespeeld op wensen van wijkbewoners en in samenwerking met de gemeente. Een paar hoogtepunten:

  • een mooie centrale speelplek gerealiseerd voor kleuters en kinderen tot 12 jaar

  • een crossbaantje voor kinderen tot 10 jaar

  • de afsluiting van de gevaarlijke doorgang tussen de Primulastraat en de Korenbloemstraat

  • het verhoogde plateau in de Lobeliastraat

  • de afgesloten HUBS

• Verbinding gezocht en gevonden met alle organisaties en instanties die al in de wijk actief zijn. Dit heeft inmiddels geresulteerd in een door allen ondertekend convenant en activiteiten, die we met elkaar oppakken.

• Met elkaar in gesprek zijn over de herinrichting van het Oldenbarneveldplein, waardoor het veel meer een plek van ontmoeting kan worden. (Dit proces loopt momenteel.)

• Met Bronveld samenwerken om dat ontmoetingscentrum na nieuwbouw weer veel meer een Wijkcentrum te laten zijn, waardoor ook buurtactiviteiten als samen koken mogelijk gaan worden.

• Via Facebook, flyers, posters en een eigen website communiceren, wat er gebeurd is, wat er voor plannen leven en continue uit te nodigen om mee te doen.

Hierboven is al veel geschetst van wat we met elkaar in de wijk Oldenbarneveld effectief doen om de sociale cohesie te vergroten en een sociaal netwerk te bouwen. Om van de wijk een plek te maken waar mensen zich thuis voelen en gezien. Waar mensen uiteindelijk ook zelf de stap naar voren kunnen zetten om het taboes rond armoede en eenzaamheid te doorbreken en zich veilig bij elkaar te weten. In zo'n omgeving zal de Sociale Kaart, die ook op de website van het Wijkplatform staat, uiteindelijk ook gevonden worden voor wie hem nodig heeft.

Dat zal dus mijn inzet zijn:

1. Blijven samenwerken aan en met een actieve wijk

2. Werken aan een actief Wijkcentrum

3. De verschillende initiatieven die bestaan voor mensen in armoede zo dicht mogelijk bij de mensen in de wijk brengen

4. De politiek oproepen om zich in te zetten

   1. voor voldoende geld om normaal mee te kunnen in ons samenleving voor iedereen

   2. het ontmantelen van de schuldenindustrie